लाला लाजपत राय..

 लाला लाजपत राय: 'पंजाब केसरी' आणि भारताचे महान स्वातंत्र्यसेनानी

लाला लाजपत राय (जन्म: २८ जानेवारी १८६५ - मृत्यू: १७ नोव्हेंबर १९२८) हे भारताच्या स्वातंत्र्य संग्रामातील एक प्रमुख नेते, देशभक्त आणि लेखक होते. त्यांना आदराने 'पंजाब केसरी' या नावाने ओळखले जाते. भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेसमधील गरम दलाच्या 'लाल-बाल-पाल' (लाला लाजपत राय, बाळ गंगाधर टिळक, बिपिन चंद्र पाल) या त्रिकुटापैकी ते एक प्रमुख सदस्य होते.

प्रारंभिक जीवन आणि शिक्षण

लाला लाजपत राय यांचा जन्म २८ जानेवारी १८६५ रोजी पंजाबमधील फिरोजपूर जिल्ह्यातील धुडिके गावात झाला. त्यांचे वडील मुंशी राधा कृष्ण आझाद हे फारसी आणि उर्दूचे विद्वान होते. त्यांनी लाहोर येथील गव्हर्नमेंट कॉलेजमधून कायद्याचे शिक्षण घेतले.

राजकीय जीवन आणि योगदान

 * भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेसमधील भूमिका: लाला लाजपत राय हे भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेसचे एक महत्त्वाचे आणि प्रभावी नेते होते.

 * बंगाल फाळणीचा विरोध: १९०५ मध्ये ब्रिटिश सरकारने केलेल्या बंगालच्या फाळणीला त्यांनी जोरदार विरोध केला.

 * स्वदेशी आणि बहिष्कार: त्यांनी स्वदेशी चळवळीत आणि ब्रिटिश वस्तूंवर बहिष्कार घालण्याच्या आंदोलनात सक्रिय सहभाग घेतला.

 * 'इंडियन होम रूल लीग'ची स्थापना: १९१७ मध्ये त्यांनी अमेरिकेत 'इंडियन होम रूल लीग' ची स्थापना केली. याद्वारे त्यांनी परदेशातूनही भारताच्या स्वातंत्र्यासाठी जनमत तयार करण्याचा प्रयत्न केला.

 * काँग्रेस अध्यक्षपद: १९२० मध्ये ते भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेसचे अध्यक्ष म्हणून निवडले गेले.

 * सायमन कमिशनचा विरोध: १९२८ मध्ये ब्रिटिश सरकारने स्थापन केलेल्या सायमन कमिशनला (ज्यामध्ये एकही भारतीय सदस्य नव्हता) त्यांनी जोरदार विरोध केला. लाहोरमध्ये सायमन कमिशनविरोधात काढण्यात आलेल्या निदर्शनाचे नेतृत्व करताना, ब्रिटिश पोलिसांनी केलेल्या लाठीचार्जमध्ये ते गंभीर जखमी झाले.

 * शहादत: लाठीचार्जमध्ये झालेल्या गंभीर दुखापतींमुळेच १७ नोव्हेंबर १९२८ रोजी त्यांचे निधन झाले. त्यांच्या निधनामुळे संपूर्ण देशात संतापाची लाट उसळली.

 * आर्थिक योगदान: त्यांनी पंजाब नॅशनल बँकेची आणि लक्ष्मी विमा कंपनीची स्थापना करण्यात महत्त्वाची भूमिका बजावली.

 * समाजसेवा: त्यांनी 'सर्व्हन्ट्स ऑफ पीपल सोसायटी' (Servants of People Society) या संस्थेची स्थापना केली, ज्याचा उद्देश देशाची सेवा करण्यासाठी तरुणांना तयार करणे हा होता.

प्रसिद्ध नारे आणि विचार

 * "सायमन परत जा!" (Simon Go Back!) हा त्यांचा गाजलेला नारा होता.

 * लाठीचार्जमध्ये जखमी झाल्यावर त्यांनी म्हटले होते, "माझ्या डोक्यावर केलेला लाठीचा प्रत्येक प्रहार ब्रिटीश राजवटीच्या शवपेटीतील अखेरचा खिळा ठरेल." (Every blow aimed at me is a nail in the coffin of the British rule in India.)

साहित्यिक योगदान

लाला लाजपत राय यांनी अनेक प्रेरणादायी पुस्तके लिहिली. त्यापैकी काही प्रमुख पुस्तके:

 * यंग इंडिया (Young India)

 * इंग्लंड्स डेब्ट टू इंडिया (England's Debt to India)

 * अनहॅपी इंडिया (Unhappy India)

वारसा

लाला लाजपत राय यांचे भारतीय स्वातंत्र्य संग्रामातील योगदान अमूल्य आहे. ते एक दूरदृष्टीचे नेते, उत्तम संघटक आणि निडर देशभक्त होते. त्यांचे बलिदान आणि देशभक्ती आजही अनेक भारतीयांसाठी प्रेरणास्रोत आहे. त्यांच्या स्मरणार्थ हरियाणा येथे लाला लाजपत राय पशुवैद्यकीय आणि पशु विज्ञान विद्यापीठ (Lala Lajpat Rai University of Veterinary and Animal Sciences) 

स्थापन करण्यात आले आहे.

सुभाषचंद्र बोस

 सुभाषचंद्र बोस: 'नेताजी' आणि भारताचे महान स्वातंत्र्यसेनानी

सुभाषचंद्र बोस (जन्म: २३ जानेवारी १८९७ - मृत्यू: १८ ऑगस्ट १९४५?) हे भारतीय स्वातंत्र्य संग्रामातील सर्वात प्रभावी, उत्साही आणि वादग्रस्त नेत्यांपैकी एक होते. त्यांना 'नेताजी' या नावाने जगभरात ओळखले जाते. त्यांनी भारताला ब्रिटिशांच्या गुलामगिरीतून मुक्त करण्यासाठी 'आझाद हिंद सेना' (Indian National Army - INA) स्थापन केली आणि 'तुम मुझे खून दो, मैं तुम्हे आझादी दूँगा' (तुम्ही मला रक्त द्या, मी तुम्हाला स्वातंत्र्य देईन) हा अजरामर नारा दिला.

प्रारंभिक जीवन आणि शिक्षण:

सुभाषचंद्र बोस यांचा जन्म २३ जानेवारी १८९७ रोजी ओरिसातील (तत्कालीन बंगाल प्रांतातील) कटक येथे झाला. त्यांचे वडील जानकीनाथ बोस हे एक प्रसिद्ध वकील होते आणि आई प्रभावती देवी गृहिणी होत्या.

 * ** brilliant विद्यार्थी:** सुभाषचंद्र बोस लहानपणापासूनच एक कुशाग्र बुद्धीचे विद्यार्थी होते. त्यांनी प्रेसिडेन्सी कॉलेज, कलकत्ता येथे शिक्षण घेतले.

 * ICS परीक्षा: १९२० मध्ये ते भारतीय प्रशासकीय सेवेसाठी (Indian Civil Service - ICS) निवडले गेले, जी त्या काळात ब्रिटिशांच्या सर्वोच्च सेवांपैकी एक होती. मात्र, ब्रिटिशांची सेवा करण्याऐवजी देशाची सेवा करण्याचा त्यांनी निर्णय घेतला आणि त्यांनी ICS मधून राजीनामा दिला.

राजकीय कारकिर्दीची सुरुवात:

भारतात परतल्यानंतर, सुभाषचंद्र बोस भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेसमध्ये सामील झाले. ते चित्तरंजन दास यांचे अनुयायी होते.

 * काँग्रेसमधील वाढ: त्यांनी काँग्रेसमध्ये वेगाने प्रगती केली. १९३८ मध्ये ते हरिपुरा अधिवेशनात भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेसचे अध्यक्ष निवडले गेले. १९३९ मध्ये त्रिपुरी अधिवेशनात त्यांनी महात्मा गांधींच्या पसंतीच्या उमेदवाराचा (पट्टाभि सीतारामय्या) पराभव करून पुन्हा अध्यक्षपद पटकावले.

 * गांधीजींशी मतभेद: मात्र, गांधीजींशी त्यांच्या कार्यपद्धती आणि स्वातंत्र्याच्या मार्गाबाबत मतभेद होते. बोस हे ब्रिटिशांविरुद्ध तात्काळ आणि अधिक आक्रमक कृती करण्याच्या बाजूने होते, तर गांधीजी अहिंसक असहकाराला प्राधान्य देत होते. या मतभेदांमुळे १९३९ मध्ये त्यांनी काँग्रेस अध्यक्षपदाचा राजीनामा दिला आणि 'फॉरवर्ड ब्लॉक' या स्वतःच्या पक्षाची स्थापना केली.

परदेशातून स्वातंत्र्य लढा:

दुसऱ्या महायुद्धात ब्रिटनची कमकुवत स्थिती पाहून, बोस यांना वाटले की हीच भारताला स्वातंत्र्य मिळवण्याची योग्य वेळ आहे. त्यांनी ब्रिटिश राजवटीला हादरवून टाकण्यासाठी परदेशातून सशस्त्र संघर्षाची योजना आखली.

 * पलायन (The Great Escape): जानेवारी १९४१ मध्ये ब्रिटिशांनी त्यांना कलकत्त्यात त्यांच्या घरी नजरकैदेत ठेवले होते. तेथून त्यांनी अत्यंत नाट्यमय पद्धतीने वेष बदलून पलायन केले. पेशावर, काबूल आणि मॉस्को मार्गे ते जर्मनीला पोहोचले.

 * जर्मनीतील वास्तव्य: जर्मनीमध्ये त्यांनी नाझी जर्मनीच्या नेतृत्वाशी संपर्क साधला, पण त्यांना अपेक्षित असलेला लष्करी पाठिंबा मिळाला नाही. तरीही, त्यांनी बर्लिनमध्ये 'फ्री इंडिया सेंटर' (Free India Centre) ची स्थापना केली आणि 'आझाद हिंद रेडिओ' वरून भारतीय लोकांशी संवाद साधला.

 * जपानमध्ये आगमन आणि आझाद हिंद सेनेचे नेतृत्व: १९४३ मध्ये, पाणबुडीतून प्रवास करत ते जपानला पोहोचले. तेथे त्यांनी रासबिहारी बोस यांच्याकडून आझाद हिंद सेनेचे (Indian National Army - INA) नेतृत्व स्वीकारले.

 * आझाद हिंद सेना: आझाद हिंद सेना ही जपानने पकडलेल्या भारतीय युद्धकैदी आणि पूर्व आशियातील भारतीय वसाहतींमधील स्वयंसेवकांनी बनलेली होती. 'चलो दिल्ली', 'जय हिंद' आणि 'तुम मुझे खून दो, मैं तुम्हें आझादी दूँगा' हे त्यांचे प्रमुख नारे होते. महिलांसाठी त्यांनी 'राणी लक्ष्मीबाई रेजिमेंट' ची स्थापना केली, ज्याचे नेतृत्व कर्नल लक्ष्मी सहगल यांनी केले.

 * हंगामी सरकारची स्थापना: २१ ऑक्टोबर १९४३ रोजी सिंगापूरमध्ये त्यांनी 'हंगामी आझाद हिंद सरकार' (Provisional Government of Free India) ची स्थापना केली. या सरकारला जपान, जर्मनी, इटली आणि त्यांच्या मित्र राष्ट्रांनी मान्यता दिली होती.

 * युद्धभूमीतील प्रयत्न: आझाद हिंद सेनेने जपानच्या सैन्याच्या मदतीने बर्मा (आता म्यानमार) मार्गे भारतावर हल्ला केला. त्यांनी अंदमान आणि निकोबार बेटे जिंकली आणि त्यांना 'शहीद' आणि 'स्वराज' अशी नावे दिली. मात्र, दुसऱ्या महायुद्धात जपानचा पराभव झाल्याने आणि संसाधनांच्या कमतरतेमुळे आझाद हिंद सेनेची प्रगती थांबली.

निधन आणि रहस्य:

१८ ऑगस्ट १९४५ रोजी एका विमान अपघातात नेताजी सुभाषचंद्र बोस यांचे निधन झाले असे मानले जाते, जेव्हा ते तैवानहून (तत्कालीन फॉर्मोसा) टोकियोला जात होते. तथापि, त्यांच्या मृत्यूचे गूढ अजूनही कायम आहे आणि त्याबद्दल अनेक सिद्धांत आणि चर्चा आहेत.

वारसा:

सुभाषचंद्र बोस हे भारतीय इतिहासातील एक महान व्यक्तिमत्त्व आहेत. त्यांचे साहस, देशभक्ती, आणि कोणत्याही परिस्थितीत स्वातंत्र्य मिळवण्याची त्यांची प्रबळ इच्छा नेहमीच प्रेरणादायी राहिली आहे. भारताच्या स्वातंत्र्यासाठी त्यांचे योगदान अमूल्य आहे आणि 'नेताजी' हे नाव प्रत्येक भारतीयाच्या मनात आदराने कोरले आहे. त्यांच्यामुळेच ब्रिटिशांवर भारताला स्वातंत्र्य

 देण्याचा दबाव वाढला.

रासबिहारी बोस

 रासबिहारी बोस: परदेशातून भारताच्या स्वातंत्र्यासाठी लढणारे क्रांतीकारक

रासबिहारी बोस (जन्म: २५ मे १८८६ - मृत्यू: २१ जानेवारी १९४५) हे भारतीय स्वातंत्र्य संग्रामातील एक अत्यंत महत्त्वाचे आणि दूरदृष्टीचे क्रांतिकारक होते. भारताबाहेर राहून त्यांनी देशाच्या स्वातंत्र्यासाठी सतत प्रयत्न केले. गदर आंदोलन, दिल्ली कट खटला आणि विशेषतः आझाद हिंद सेनेच्या स्थापनेतील त्यांच्या भूमिकेसाठी ते ओळखले जातात.

प्रारंभिक जीवन आणि शिक्षण:

रासबिहारी बोस यांचा जन्म २५ मे १८८६ रोजी बंगाल प्रांतातील (आता पश्चिम बंगाल) बर्दवान जिल्ह्यातील सुबलदह गावात झाला. त्यांचे बालपण आणि प्राथमिक शिक्षण चंद्रनगर येथे झाले. त्यांनी वैद्यकीय शिक्षणही घेतले होते. सुरुवातीला ते सरकारी नोकरीत होते, पण त्यांची खरी ओढ क्रांतिकारी कार्याकडे होती.

क्रांतिकारी कार्याची सुरुवात:

रासबिहारी बोस हे बंगालमधील अनेक क्रांतिकारी गटांशी संबंधित होते. ते 'अनुशीलन समिती' आणि 'जुगांतर' यांसारख्या गुप्त संघटनांशी जोडले गेले होते.

 * दिल्ली कट खटला (१९१२): ब्रिटिश भारताची राजधानी कलकत्त्याहून दिल्लीला हलवल्यानंतर, २३ डिसेंबर १९१२ रोजी व्हाईसरॉय लॉर्ड हार्डिंग्जच्या मिरवणुकीवर बॉम्ब फेकण्यात आला. या घटनेचे सूत्रधार रासबिहारी बोस हे होते. या हल्ल्यात लॉर्ड हार्डिंग्ज वाचले, पण त्यांच्या पाठीराख्यांना दुखापत झाली. या घटनेनंतर ब्रिटिश सरकारने मोठ्या प्रमाणावर धरपकड केली, पण रासबिहारी बोस त्यांना कधीच सापडले नाहीत. त्यांना पकडण्यासाठी बक्षीसही जाहीर करण्यात आले होते.

 * गदर आंदोलन (१९१५): पहिल्या महायुद्धादरम्यान, रासबिहारी बोस यांनी गदर पक्षाच्या क्रांतिकारकांसोबत मिळून भारतात ब्रिटिशांविरुद्ध मोठ्या बंडखोरीची योजना आखली होती. १९१५ मध्ये फेब्रुवारी महिन्यात हे बंड घडवून आणण्याचा प्रयत्न होता, पण काही साथीदारांनी धोका दिल्यामुळे ही योजना उघड झाली आणि अनेकांना अटक करण्यात आली. रासबिहारी बोस पुन्हा पोलिसांच्या हाती लागले नाहीत.

जपानमध्ये पलायन आणि कार्य:

१९१५ मध्ये ब्रिटिश पोलिसांपासून वाचण्यासाठी रासबिहारी बोस जपानला पळून गेले. जपानमध्येही ब्रिटिशांनी त्यांना परत पाठवण्यासाठी खूप प्रयत्न केले, पण जपानी लोकांच्या मदतीने ते तेथे सुरक्षित राहिले. जपानमध्ये त्यांनी आपले जीवन भारतीय स्वातंत्र्यासाठी समर्पित केले.

 * 'एशियाई संघ' ची स्थापना: जपानमध्ये त्यांनी 'एशियाई संघ' (Asiatic Association) ची स्थापना केली. याद्वारे त्यांनी जपानमधील प्रमुख लोकांना भारताच्या स्वातंत्र्य लढ्याबद्दल माहिती दिली आणि त्यांचा पाठिंबा मिळवला.

 * जपानी लोकांशी संबंध: त्यांनी जपानी भाषा शिकली आणि जपानी संस्कृतीचा स्वीकार केला. त्यांनी एका जपानी कुटुंबातील सदस्य, तोशीको सोमा, यांच्याशी विवाह केला. यामुळे त्यांना जपानमध्ये अधिक स्थिर होण्यास मदत झाली.

 * आझाद हिंद सेनेची संकल्पना: दुसऱ्या महायुद्धात जपानने ब्रिटिशांविरुद्ध आघाडी घेतल्यावर, रासबिहारी बोस यांनी पूर्व आशियातील भारतीय युद्धकैदी आणि भारतीयांना एकत्र आणून 'इंडियन इंडिपेंडन्स लीग' (Indian Independence League) ची स्थापना केली. या लीगच्या माध्यमातूनच त्यांनी आझाद हिंद सेनेची (Indian National Army - INA) संकल्पना मांडली आणि तिच्या स्थापनेत महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावली.

 * नेताजी सुभाषचंद्र बोस यांना नेतृत्व सोपवणे: १९४३ मध्ये, जेव्हा नेताजी सुभाषचंद्र बोस जपानमध्ये पोहोचले, तेव्हा रासबिहारी बोस यांनी उदार मनाने आणि दूरदृष्टीने आझाद हिंद सेना आणि इंडियन इंडिपेंडन्स लीगचे नेतृत्व सुभाषचंद्र बोस यांच्याकडे सोपवले. यामुळे आझाद हिंद सेनेला एक मजबूत नेतृत्व मिळाले आणि तिचे कार्य अधिक व्यापक झाले.

निधन:

दीर्घकाळ आजारी असल्याने, रासबिहारी बोस यांचे २१ जानेवारी १९४५ रोजी जपानमध्ये निधन झाले. दुर्दैवाने, त्यांना स्वतंत्र भारताचे दर्शन घेता आले नाही.

वारसा:

रासबिहारी बोस हे असे क्रांतिकारक होते ज्यांनी परदेशातून भारताच्या स्वातंत्र्यासाठी अविश्रांत काम केले. त्यांनी गदर आंदोलन आणि दिल्ली कटासारख्या घटनांना प्रोत्साहन दिले. पण त्यांचे सर्वात मोठे योगदान म्हणजे, आझाद हिंद सेनेची पायाभरणी करणे आणि नेताजी सुभाषचंद्र बोस यांच्यासारख्या सक्षम नेत्याच्या हाती तिची सूत्रे सोपवून तिला जागतिक स्तरावर एक मोठी शक्ती बनण्यास मदत करणे. भारताच्या स्वातंत्र्य संग्रामातील एक अग्रगण्य आणि दूरदृष्टीचे नेते म्हणून त्यांना नेहमीच आदराने स्मरणात ठेवले जाईल.

लक्ष्मी स्वामीनाथन

 लक्ष्मी स्वामीनाथन (कर्नल लक्ष्मी सहगल): आझाद हिंद सेनेतील एक धाडसी महिला

लक्ष्मी स्वामीनाथन (जन्म: २४ ऑक्टोबर १९१४ - मृत्यू: २३ जुलै २०१२) या भारतीय स्वातंत्र्य संग्रामातील एक अत्यंत महत्त्वाच्या आणि प्रेरणादायी व्यक्तिमत्त्व होत्या. त्यांना 'कर्नल लक्ष्मी सहगल' या नावाने जास्त ओळखले जाते. नेताजी सुभाषचंद्र बोस यांच्या आझाद हिंद सेनेतील (Indian National Army - INA) 'राणी लक्ष्मीबाई रेजिमेंट'च्या त्या प्रमुख होत्या आणि 'आझाद हिंद सरकार'मध्ये महिला विभागाच्या मंत्रीही होत्या.

प्रारंभिक जीवन आणि शिक्षण:

लक्ष्मी स्वामीनाथन यांचा जन्म २४ ऑक्टोबर १९१४ रोजी मद्रास (आता चेन्नई) येथे एका सुशिक्षित कुटुंबात झाला. त्यांचे वडील एस. स्वामीनाथन हे एक वकील होते, तर आई ए. व्ही. अम्मूकुट्टी (अम्मू स्वामीनाथन) एक प्रसिद्ध समाजसेविका आणि स्वातंत्र्यसेनानी होत्या.

लक्ष्मी यांनी वैद्यकीय शिक्षण घेतले आणि १९३८ मध्ये मद्रास मेडिकल कॉलेजमधून एमबीबीएसची पदवी मिळवली. १९४० मध्ये त्या सिंगापूरला गेल्या आणि तेथे त्यांनी गरीब भारतीय स्थलांतरित मजुरांसाठी एक क्लिनिक सुरू केले.

आझाद हिंद सेनेतील योगदान:

सिंगापूरमध्ये असताना, दुसऱ्या महायुद्धात ब्रिटिशांनी जपानसमोर शरणागती पत्करल्यानंतर, डॉ. लक्ष्मी यांनी युद्धकैदी आणि जखमी भारतीयांना वैद्यकीय मदत केली. याच काळात त्यांचा संपर्क नेताजी सुभाषचंद्र बोस यांच्याशी आला.

सुभाषचंद्र बोस यांनी महिलांना स्वातंत्र्यलढ्यात सक्रियपणे सहभागी करून घेण्यासाठी 'राणी लक्ष्मीबाई रेजिमेंट' (Rani of Jhansi Regiment) स्थापन करण्याची घोषणा केली होती. या रेजिमेंटचे नेतृत्व करण्याची जबाबदारी त्यांनी डॉ. लक्ष्मी यांच्यावर सोपवली.

 * 'कर्नल लक्ष्मी' म्हणून ओळख: डॉ. लक्ष्मी स्वामीनाथन यांनी या महिला रेजिमेंटची अत्यंत प्रभावीपणे उभारणी केली. त्यांनी हजारो भारतीय महिलांना सैन्यात सामील होण्यासाठी प्रेरित केले आणि त्यांना लष्करी प्रशिक्षण दिले. याच काळात त्यांना 'कर्नल लक्ष्मी' हे पद मिळाले आणि याच नावाने त्या देशभरात प्रसिद्ध झाल्या.

 * आझाद हिंद सरकारमधील मंत्री: सुभाषचंद्र बोस यांनी स्थापन केलेल्या हंगामी 'आझाद हिंद सरकार'मध्ये लक्ष्मी स्वामीनाथन या महिला विभागाच्या मंत्री होत्या. त्या आझाद हिंद सरकारच्या मंत्रिमंडळातील एकमेव महिला सदस्य होत्या.

 * युद्धभूमीतील सहभाग: 'राणी लक्ष्मीबाई रेजिमेंट'ने केवळ प्रशिक्षण घेतले नाही, तर त्यांनी बर्मा (आता म्यानमार) मधील इम्फाल मोहिमेदरम्यान काही प्रमाणात सक्रिय सहभागही घेतला. युद्धात जखमी झालेल्या सैनिकांना वैद्यकीय मदत पुरवण्यात आणि इतर साहाय्यभूत कार्यातही या रेजिमेंटने महत्त्वाची भूमिका बजावली.

 * अटक आणि कारावास: मे १९४५ मध्ये, जपानच्या पराभवानंतर, ब्रिटिश सैन्याने कर्नल लक्ष्मी स्वामीनाथन यांना अटक केली. त्यांना बर्मामध्ये नजरकैदेत ठेवण्यात आले आणि मार्च १९४६ मध्ये त्यांची भारतात रवानगी करण्यात आली.

स्वातंत्र्योत्तर जीवन आणि सामाजिक कार्य:

१९४७ मध्ये कर्नल लक्ष्मी यांनी आझाद हिंद सेनेचे कर्नल प्रेम कुमार सहगल यांच्याशी विवाह केला आणि त्या 'लक्ष्मी सहगल' या नावाने ओळखल्या जाऊ लागल्या. फाळणीनंतर ते कानपूर येथे स्थायिक झाले.

स्वातंत्र्यानंतरही त्यांनी आपले वैद्यकीय कार्य चालू ठेवले आणि गरीब व वंचितांची सेवा केली. त्या केवळ एक डॉक्टरच नव्हत्या, तर एक समर्पित समाजसेविका आणि राजकीय कार्यकर्त्याही होत्या.

 * कम्युनिस्ट पक्षात सहभाग: १९७१ मध्ये त्या मार्क्सवादी कम्युनिस्ट पक्षात (CPI-M) सामील झाल्या आणि त्यांनी दलित, महिला आणि गरिबांच्या हक्कांसाठी लढा दिला.

 * समाजसेवा: त्यांनी आयुष्यभर सामाजिक न्यायासाठी संघर्ष केला. भोपाळ वायू दुर्घटनेनंतर (१९८४) त्यांनी वैद्यकीय मदत पथकाचे नेतृत्व केले.

 * राष्ट्रपतीपदाची निवडणूक: २००२ मध्ये, वयाच्या ८७ व्या वर्षी, डाव्या पक्षांच्या पाठिंब्याने त्यांनी भारताच्या राष्ट्रपतीपदाची निवडणूक लढवली. डॉ. ए.पी.जे. अब्दुल कलाम यांच्या विरोधात त्या हरल्या, पण त्यांचे हे पाऊल त्यांच्या सामाजिक बांधिलकीचे प्रतीक होते.

निधन आणि वारसा:

कर्नल लक्ष्मी सहगल यांचे २३ जुलै २०१२ रोजी वयाच्या ९७ व्या वर्षी कानपूर येथे निधन झाले.

त्यांच्या धैर्य, त्याग, आणि स्वातंत्र्य तसेच सामाजिक न्यायासाठीच्या अथक प्रयत्नांसाठी त्यांना नेहमी स्मरणात ठेवले जाईल. १९९८ मध्ये भारत सरकारने त्यांना पद्मविभूषण या दुसऱ्या सर्वोच्च नागरी सन्मानाने गौरवले. लक्ष्मी स्वामीनाथन या केवळ एक स्वातंत्र्यसेनानी नव्हत्या, तर एक डॉक्टर, समाजसेविका आणि महिला सबलीकरणाच्या प्रतीक होत्या, ज्यांनी आयुष्यभर लोकांच्या भल्यासाठी काम केले.

उषा मेहता..

 उषा मेहता: स्वातंत्र्य संग्रामातील 'रेडिओ क्वीन'

उषा मेहता (जन्म: २५ मार्च १९२० - मृत्यू: ११ ऑगस्ट २०००) या भारतीय स्वातंत्र्य संग्रामातील एक धाडसी आणि महत्त्वाच्या क्रांतिकारक होत्या. त्यांनी १९४२ च्या भारत छोडो आंदोलनादरम्यान 'काँग्रेस रेडिओ' (Congress Radio) चालवण्यात महत्त्वाची भूमिका बजावली, ज्यामुळे त्यांना 'रेडिओ क्वीन' म्हणून ओळखले जाते.

प्रारंभिक जीवन आणि शिक्षण:

उषा मेहता यांचा जन्म २५ मार्च १९२० रोजी सुरत जिल्ह्यातील (तत्कालीन बॉम्बे प्रेसिडेंसी, आता गुजरात) एका छोट्या गावात झाला. त्यांचे वडील न्यायाधीश होते. लहानपणापासूनच त्यांना महात्मा गांधी आणि त्यांच्या विचारांनी प्रभावित केले. आठ वर्षांच्या असताना त्यांनी गांधीजींच्या आश्रमाला भेट दिली होती. १९२८ मध्ये, सायमन कमिशनविरोधात मुंबईत झालेल्या निदर्शनांमध्ये त्यांनी भाग घेतला होता.

त्यांनी मुंबईच्या विल्सन कॉलेजमधून तत्त्वज्ञानाची पदवी घेतली.

भारत छोडो आंदोलन आणि 'काँग्रेस रेडिओ':

१९४२ मध्ये महात्मा गांधींनी 'भारत छोडो आंदोलन' सुरू केले आणि 'करो या मरो' (Do or Die) चा नारा दिला. या आंदोलनादरम्यान, ब्रिटिश सरकारने सर्व प्रमुख नेत्यांना तात्काळ अटक केली आणि वृत्तपत्रे, रेडिओ यांसारख्या संपर्काच्या साधनांवर कठोर निर्बंध लादले. अशा परिस्थितीत, आंदोलनाची माहिती जनतेपर्यंत पोहोचवण्यासाठी आणि त्यांच्यामध्ये उत्साह टिकवून ठेवण्यासाठी एका भूमिगत रेडिओ स्टेशनची गरज भासू लागली.

उषा मेहता यांनी आपल्या काही सहकाऱ्यांसोबत (जसे की, विठ्ठलदास झवेरी, चंद्रकांत झावेरी, नंका मुंशी आणि बाबूभाई खुक्कर) मिळून 'काँग्रेस रेडिओ' सुरू करण्याचा धाडसी निर्णय घेतला.

 * स्थापना आणि कार्यप्रणाली: हे रेडिओ स्टेशन अत्यंत गुप्तपणे चालवले जात होते. त्याचे ठिकाण वारंवार बदलले जात असे (उदा. मुंबईतील विविध फ्लॅट्स). तांत्रिकदृष्ट्या हे खूप कठीण काम होते, कारण त्यावेळी भारतात फार कमी लोकांना रेडिओ तंत्रज्ञानाचे ज्ञान होते.

 * प्रसारण आणि सामग्री: 'काँग्रेस रेडिओ' वरून देशभरातील आंदोलनाच्या बातम्या, ब्रिटिश राजवटीविरुद्धचे संदेश, गांधीजींच्या भाषणांचे अंश, आणि स्वातंत्र्यसैनिकांसाठी प्रेरणादायी गाणी प्रसारित केली जात होती. अनेकवेळा महात्मा गांधी, सरदार पटेल, जवाहरलाल नेहरू यांसारख्या नेत्यांचे गुप्त संदेशही या रेडिओवरून प्रसारित केले जात असत. यामुळे जनतेला माहिती मिळत असे आणि आंदोलनाचा जोर कायम राहत असे.

 * धोका आणि पकड: हा रेडिओ चालवणे अत्यंत धोकादायक होते, कारण ब्रिटिश सरकार सतत त्याचा शोध घेत होते. अखेरीस, नोव्हेंबर १९४२ मध्ये, सुमारे तीन महिन्यांच्या यशस्वी प्रसारणांनंतर, ब्रिटिशांनी या रेडिओ स्टेशनचा शोध लावला आणि उषा मेहता व त्यांच्या सहकाऱ्यांना अटक केली.

कारावास आणि नंतरचे जीवन:

उषा मेहता यांना अटक केल्यानंतर त्यांच्यावर खटला चालवण्यात आला. त्यांना चार वर्षांच्या तुरुंगवासाची शिक्षा सुनावण्यात आली (१९४२-१९४६). मुंबईच्या येरवडा तुरुंगात त्यांना ठेवण्यात आले होते. तुरुंगात असतानाही त्यांनी आपला अभ्यास चालू ठेवला.

१९४६ मध्ये त्यांची सुटका झाली. स्वातंत्र्यानंतर त्यांनी आपले शिक्षण पूर्ण केले आणि मुंबई विद्यापीठातून पीएचडी केली. त्यांनी गांधीजींच्या विचारांवर आधारित अनेक लेख लिहिले आणि गांधीवादी तत्त्वांचा प्रसार केला. त्यांनी गांधी स्मारक निधीच्या अध्यक्ष म्हणूनही काम केले.

निधन आणि सन्मान:

उषा मेहता यांचे ११ ऑगस्ट २००० रोजी निधन झाले.

भारतीय स्वातंत्र्य संग्रामातील त्यांच्या योगदानाला, विशेषतः 'काँग्रेस रेडिओ'च्या माध्यमातून त्यांनी दाखवलेल्या धाडसाला आणि समर्पण भावनेला कधीही विसरता येणार नाही. १९९८ मध्ये, भारत सरकारने त्यांना भारतातील दुसऱ्या सर्वोच्च नागरी सन्मानाने, पद्मविभूषणने सन्मानित केले. उषा मेहता हे नाव भारतीय इतिहासात 'ध्वनी क्रांती' घडवून आणणाऱ्या आणि लोकांना जोडणाऱ्या एका धाडसी स्वातंत्र्यसैनिकाचे प्रतीक आहे.

कल्पना दत्त

 कल्पना दत्त: चितगाव कटाची धाडसी क्रांतिकारक

कल्पना दत्त (नंतर कल्पना जोशी) (जन्म: २७ जुलै १९१३ - मृत्यू: ८ फेब्रुवारी १९९५) या भारतीय स्वातंत्र्य संग्रामातील एक अत्यंत धाडसी आणि महत्त्वाच्या महिला क्रांतिकारक होत्या. त्या विशेषतः सूर्य सेन यांच्या नेतृत्वाखालील चितगाव शस्त्रागार छाप्याशी (Chittagong Armoury Raid) संबंधित त्यांच्या कार्यासाठी ओळखल्या जातात.

प्रारंभिक जीवन आणि शिक्षण:

कल्पना दत्त यांचा जन्म २७ जुलै १९१३ रोजी तत्कालीन बंगाल प्रांतातील (आता बांगलादेशमध्ये) चितगाव जिल्ह्यातील श्रीपूर गावात झाला. १९२९ साली त्यांनी मॅट्रिकची परीक्षा उत्तीर्ण केली आणि पुढील शिक्षणासाठी कलकत्ता (आता कोलकाता) येथे बेथून कॉलेजमध्ये विज्ञान शाखेत प्रवेश घेतला. येथे असतानाच त्या 'छात्री संघ' (विद्यार्थी संघ) या क्रांतिकारी संस्थेच्या सदस्य झाल्या. या संस्थेत वीणा दास आणि प्रीतिलता वड्डेदार यांसारख्या इतर धाडसी महिलाही सक्रिय होत्या.

क्रांतिकारी जीवनाची सुरुवात:

कलकत्त्यामध्ये असतानाच कल्पना दत्त यांचा संपर्क सूर्य सेन (मास्टरदा) यांच्याशी आला. सूर्य सेन हे चितगाव येथील 'इंडियन रिपब्लिकन आर्मी' या क्रांतिकारी गटाचे प्रमुख होते. कल्पना दत्त त्यांच्या विचारांनी प्रभावित होऊन या गटात सामील झाल्या. त्यांनी केवळ क्रांतिकारी कार्यात सहभाग घेतला नाही, तर स्फोटके (डायनामाइट) बनवण्याचे प्रशिक्षणही घेतले आणि इतर क्रांतिकारकांनाही ते शिकवले.

चितगाव शस्त्रागार कटातील भूमिका:

१८ एप्रिल १९३० रोजी झालेल्या चितगाव शस्त्रागार छाप्यामध्ये कल्पना दत्त यांनी महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावली. जरी प्रत्यक्ष छाप्यात त्यांना भाग घेता आला नाही (कारण त्यांना बॉम्ब बनवण्याचे काम देण्यात आले होते), तरी या घटनेनंतर त्यांनी अनेक क्रांतिकारकांना आश्रय दिला, शस्त्रांची वाहतूक केली आणि ब्रिटिश सैन्याविरुद्धच्या संघर्षात सक्रिय सहभाग घेतला.

 * युरोपियन क्लबवरील हल्ल्याचा प्रयत्न: सप्टेंबर १९३१ मध्ये कल्पना दत्त यांनी प्रीतिलता वड्डेदार यांच्यासोबत चितगावातील युरोपियन क्लबवर हल्ला करण्याची योजना आखली. हे ठिकाण ब्रिटिशांच्या मनोरंजनाचे केंद्र होते आणि 'कुत्रा आणि भारतीय यांना प्रवेश नाही' असे फलक तेथे लावलेले असत. ही योजना काही कारणास्तव अयशस्वी ठरली आणि कल्पना दत्त यांना अटक करण्यात आली. मात्र, पुराव्याअभावी त्यांची सुटका झाली.

 * भूमिगत जीवन आणि पुन्हा अटक: सुटका झाल्यानंतरही कल्पना दत्त शांत बसल्या नाहीत. त्या सूर्य सेन आणि त्यांच्या साथीदारांसोबत भूमिगत झाल्या आणि ब्रिटिशांविरुद्धचा लढा चालू ठेवला. अनेक दिवस त्या पुरुष वेषात ब्रिटिश पोलिसांपासून लपण्यात यशस्वी ठरल्या. १६ फेब्रुवारी १९३३ रोजी सूर्य सेन यांना अटक झाल्यानंतर, कल्पना दत्त आणि त्यांचे काही साथीदार पोलिसांच्या हाती लागले.

खटला आणि शिक्षा:

सूर्य सेन आणि इतर क्रांतिकारकांसोबत कल्पना दत्त यांच्यावर खटला चालवण्यात आला. चितगाव कटात सक्रिय सहभाग घेतल्याबद्दल त्यांना दोषी ठरवण्यात आले आणि जन्मठेपेची शिक्षा सुनावण्यात आली.

कारागृहातून सुटका आणि पुढील जीवन:

१९३९ मध्ये त्यांची कारागृहातून सुटका झाली. तुरुंगातून बाहेर आल्यानंतर कल्पना दत्त यांचे जीवन बदलले. त्यांचा कल भारतीय कम्युनिस्ट पक्षाकडे वाढला. १९४३ मध्ये त्यांनी भारतीय कम्युनिस्ट पक्षाचे तत्कालीन महासचिव पूरन चंद जोशी (पी. सी. जोशी) यांच्याशी विवाह केला. यानंतर त्या 'कल्पना जोशी' या नावाने ओळखल्या जाऊ लागल्या.

स्वातंत्र्यानंतरही कल्पना दत्त यांनी सामाजिक कार्यांमध्ये सक्रिय सहभाग घेतला. त्यांनी 'इंडो-सोव्हिएत कल्चरल सोसायटी' मध्ये काम केले. त्यांनी 'चट्टग्राम अस्त्रागार लुंठणकारिदेर स्मृतिकथा' (Chattagram Astragar Lunthankarider SMRITIKATHA) नावाचे एक आत्मचरित्रही लिहिले, जे त्यांच्या क्रांतिकारी जीवनावर आधारित आहे.

निधन आणि वारसा:

कल्पना दत्त यांचे ८ फेब्रुवारी १९९५ रोजी निधन झाले. भारतीय स्वातंत्र्य संग्रामातील महिलांच्या योगदानाचे त्या एक ज्वलंत उदाहरण आहेत. त्यांच्या धाडसाचे आणि त्यागाचे स्मरण आजही प्रेरणादायी आहे. २०१० मध्ये त्यांच्या जीवनावर आधारित 'खेले हम जी जान से' हा हिंदी चित्रपट प्रदर्शित झाला, ज्यात अभिनेत्री दीपिका पादुकोणने कल्पना दत्त यांची भूमिका साकारली होती.

मास्टरदा सूर्य सेन

 चितगाव कट (Chittagong Armoury Raid) आणि मास्टरदा सूर्य सेन

चितगाव कट हा भारतीय स्वातंत्र्य संग्रामातील एक अत्यंत महत्त्वाचा आणि धाडसी सशस्त्र उठाव होता, ज्याचे सूत्रधार सूर्य सेन होते. या घटनेला चितगाव शस्त्रागार छापा (Chittagong Armoury Raid) असेही म्हटले जाते.

सूर्य सेन: 'मास्टरदा'

सूर्य सेन (जन्म: २२ मार्च १८९४ - मृत्यू: १२ जानेवारी १९३४) हे बंगालमधील (आता बांगलादेशमध्ये) एक महान क्रांतिकारक नेते होते. पेशाने ते शिक्षक होते, त्यामुळे त्यांना लोक आदराने 'मास्टरदा' (मास्तर दादा) असे संबोधत असत. १९१६ मध्ये ते महाविद्यालयीन विद्यार्थी असताना राष्ट्रवादी विचारांनी खूप प्रभावित झाले. त्यानंतर त्यांनी अनुशीलन समिती या क्रांतिकारी संघटनेत प्रवेश घेतला. असहकार आंदोलनातही त्यांनी सक्रिय सहभाग घेतला होता. सूर्य सेन यांनी 'इंडियन रिपब्लिकन आर्मी, चितगाव शाखा' या नावाने एक क्रांतिकारी गट स्थापन केला होता, ज्यामध्ये गणेश घोष, लोकेनाथ बाल, अंबिका चक्रवर्ती, प्रीतिलता वड्डेदार, कल्पना दत्त यांसारखे अनेक तरुण आणि धाडसी क्रांतिकारक सामील होते.

चितगाव कटाची योजना

ब्रिटिश राजवटीला हादरवून टाकण्यासाठी सूर्य सेन यांनी एक महत्त्वाकांक्षी योजना आखली. या योजनेचा मुख्य उद्देश चितगाव शहरातील पोलिसांच्या आणि सहायक दलांच्या शस्त्रागारांवर हल्ला करून शस्त्रे ताब्यात घेणे हा होता. यासोबतच, ब्रिटिशांशी संपर्क तोडण्यासाठी टेलिफोन आणि टेलिग्राफ कार्यालयांची तोडफोड करणे आणि रेल्वे मार्ग उद्ध्वस्त करणे हे देखील उद्दिष्ट होते. त्यांची प्रेरणा आयर्लंडमधील १९१६ च्या 'ईस्टर राइजिंग' या सशस्त्र उठावातून मिळाली होती.

नोव्हेंबर १९२९ मध्ये या कटाची योजना निश्चित करण्यात आली.

शस्त्रागार छाप्यात काय झाले?

१८ एप्रिल १९३० रोजी रात्री १० वाजता या योजनेची अंमलबजावणी करण्यात आली.

 * शस्त्रागारांवर हल्ला: सूर्य सेन यांच्या नेतृत्वाखालील क्रांतिकारकांच्या दोन गटांनी एकाच वेळी चितगावातील दोन मुख्य शस्त्रागारांवर हल्ला केला. गणेश घोष यांच्या नेतृत्वाखालील एका गटाने पोलिसांचे शस्त्रागार ताब्यात घेतले, तर लोकेनाथ बाल यांच्या नेतृत्वाखालील दुसऱ्या गटाने सहायक दलांचे शस्त्रागार काबीज केले.

 * संपर्क तोडणे: क्रांतिकारकांनी दूरध्वनी (टेलिफोन) आणि तारायंत्र (टेलिग्राफ) च्या तारा तोडून टाकल्या, ज्यामुळे चितगावचा उर्वरित भारताशी ब्रिटिश संपर्क तुटला.

 * अयशस्वी दारुगोळा शोध: दुर्दैवाने, क्रांतिकारकांना शस्त्रे मिळाली, पण दारुगोळा शोधण्यात ते अयशस्वी ठरले, कारण दारुगोळा दुसऱ्या सुरक्षित ठिकाणी ठेवला होता.

 * स्वतंत्र सरकारची घोषणा: शस्त्रागारांवर ताबा मिळवल्यानंतर, सूर्य सेन यांनी पोलीस शस्त्रागाराच्या आवारात भारताचा राष्ट्रध्वज फडकवला आणि स्वतंत्र क्रांतिकारी सरकार स्थापन झाल्याची घोषणा केली.

पुढील घटनाक्रम आणि परिणाम

 * जलालाबाद टेकड्यांवरील चकमक: शस्त्रागार छाप्यानंतर क्रांतिकारक जलालाबाद टेकड्यांकडे (जे आता बांगलादेशात आहे) आश्रय घेण्यासाठी गेले. २२ एप्रिल रोजी ब्रिटिश सैन्याने त्यांना घेरले. या चकमकीत १२ क्रांतिकारक शहीद झाले, तर ब्रिटिश सैन्याचेही मोठे नुकसान झाले.

 * सूर्य सेन यांची अटक: अनेक दिवस सूर्य सेन ब्रिटिशांपासून लपण्यात यशस्वी ठरले. त्यांनी वेष बदलून अनेक ठिकाणी आश्रय घेतला. मात्र, १६ फेब्रुवारी १९३३ रोजी त्यांच्या एका साथीदाराने (नेत्र सेन) विश्वासघात केल्यामुळे ब्रिटिश पोलिसांनी त्यांना अटक केली. नेत्र सेनला नंतर क्रांतिकारकांनी त्याच्या कृत्याची शिक्षा म्हणून ठार केले.

 * बलिदान: अटक झाल्यानंतर सूर्य सेन यांच्यावर क्रूर अत्याचार करण्यात आले. १२ जानेवारी १९३४ रोजी त्यांना फाशी देण्यात आली. त्यांच्यासोबत त्यांचे सहकारी तारकेश्वर दस्तीदार यांनाही फाशी देण्यात आली, ज्यांनी सूर्य सेन यांना तुरुंगातून सोडवण्याचा प्रयत्न केला होता. कल्पना दत्त या त्यांच्या सहकारी क्रांतिकारिकेला जन्मठेपेची शिक्षा झाली.

वारसा

चितगाव शस्त्रागार छाप्यामुळे ब्रिटिश सत्तेला एक मोठा धक्का बसला आणि यामुळे भारतातील तरुणांना सशस्त्र क्रांतीसाठी मोठी प्रेरणा मिळाली. सूर्य सेन यांचे बलिदान भारतीय स्वातंत्र्य लढ्याच्या इतिहासात एक प्रेरणादायी अध्याय बनले. त्यांच्या कार्याची आजही भारत आणि बांगलादेशात स्मृती जपली जाते.

खुदीराम बोस..

 खुदीराम बोस: भारताचे सर्वात तरुण क्रांतिकारक

खुदीराम बोस हे भारतीय स्वातंत्र्य संग्रामातील एक असे नाव आहे, ज्यांनी वयाच्या अवघ्या १८ व्या वर्षी देशासाठी प्राणांचे बलिदान दिले. त्यांना भारतातील सर्वात तरुण क्रांतिकारक शहीद म्हणून ओळखले जाते.

जन्म आणि बालपण:

खुदीराम बोस यांचा जन्म ३ डिसेंबर १८८९ रोजी पश्चिम बंगालमधील मिदनापूर जिल्ह्यातील हबीबपूर (काही स्रोतांनुसार मोहोबनी) गावात झाला. त्यांचे वडील त्रैलोक्यनाथ बोस आणि आई लक्ष्मीप्रिया देवी होत्या. खुदीराम त्यांच्या आई-वडिलांचे चौथे अपत्य होते. त्यांच्या जन्मापूर्वी त्यांच्या दोन मोठ्या भावांचा अकाली मृत्यू झाल्यामुळे, 'खुद' (चिरंजीव) या सांस्कृतिक रिवाजानुसार, त्यांच्या मोठ्या बहिणीने तांदळाच्या बदल्यात त्यांना विकत घेतले होते, अशी आख्यायिका आहे.

खुदीराम खूप लहान असतानाच त्यांचे आई-वडील वारले. त्यानंतर त्यांच्या मोठ्या बहिणी अपरूपा रॉय आणि तिचे पती अमृतलाल रॉय यांनी त्यांचे पालनपोषण केले. त्यांनी तमलुक येथील हॅमिल्टन हायस्कूलमध्ये शिक्षण घेतले, पण त्यांनी नववीच्या वर्गातच शिक्षण सोडून दिले.

क्रांतिकारी जीवन:

१९०५ मध्ये बंगालची फाळणी झाल्यानंतर, खुदीराम बोस स्वातंत्र्य चळवळीत सामील झाले. ते ९ वीत असतानाच त्यांनी शाळा सोडली आणि पूर्णवेळ स्वातंत्र्यलढ्यात उतरले. ते 'अनुशीलन समिती' या क्रांतिकारी संघटनेत सामील झाले आणि त्यांनी ब्रिटिश साम्राज्याविरुद्धच्या गुप्त कारवायांमध्ये भाग घेण्यास सुरुवात केली. त्यांना शस्त्रास्त्रे चालवण्याचे आणि बॉम्ब बनवण्याचे प्रशिक्षण देण्यात आले होते.

मुझफ्फरपूर कट खटला आणि बलिदान:

किंग्जफोर्ड (Kingsford) नावाचा एक ब्रिटिश दंडाधिकारी भारतीयांवर अत्यंत जुलूम करत होता. त्याला मारण्याचा कट क्रांतिकारकांनी रचला. या कामासाठी खुदीराम बोस आणि प्रफुल्ल चाकी यांची निवड करण्यात आली. ३० एप्रिल १९०८ रोजी त्यांनी मुझफ्फरपूर येथे किंग्जफोर्डच्या गाडीवर बॉम्ब फेकला. मात्र, दुर्दैवाने किंग्जफोर्ड त्या गाडीत नव्हता. त्या गाडीत दोन युरोपीय महिला होत्या, ज्या या हल्ल्यात ठार झाल्या.

या घटनेनंतर खुदीराम बोस आणि प्रफुल्ल चाकी यांना पकडण्यात आले. प्रफुल्ल चाकी यांनी पोलिसांच्या हाती लागण्याऐवजी स्वतःवर गोळी झाडून आत्महत्या केली. खुदीराम बोस यांना मात्र पकडण्यात आले. त्यांच्यावर खटला चालवण्यात आला आणि त्यांना फाशीची शिक्षा सुनावण्यात आली.

फाशी आणि परिणाम:

११ ऑगस्ट १९०८ रोजी, वयाच्या अवघ्या १८ वर्षे, ८ महिने आणि ८ दिवसांच्या असताना, खुदीराम बोस यांना मुझफ्फरपूर तुरुंगात फाशी देण्यात आली. फाशीवर चढताना त्यांच्या हातात भगवद्गीतेची प्रत होती आणि त्यांच्या चेहऱ्यावर कोणतीही भीती नव्हती, उलट एक स्मितहास्य होते.

खुदीराम बोस यांच्या या बलिदानाने संपूर्ण देशात देशभक्तीची लाट उसळली. त्यांच्या शहादतीनंतर ते इतके लोकप्रिय झाले की बंगालमधील विणकर त्यांच्या नावाने खास प्रकारचे धोतर विणायला लागले, ज्याच्या काठावर 'खुदीराम' असे लिहिलेले असे. बंगालमधील तरुणांनी हे धोतर परिधान करून अभिमानाने स्वातंत्र्यलढ्यात भाग घेतला. त्यांच्या शौर्यावर अनेक लोकगीते रचली गेली, ज्यातून आजही त्यांच्या बलिदानाची आठवण करून दिली जाते.

खुदीराम बोस हे केवळ एक व्यक्ती नव्हते, तर ते भारतीय तरुणांच्या शौर्याचे आणि बलिदानाचे प्रतीक बनले. त्यांचे नाव भारतीय स्वातंत्र्य संग्रामाच्या इतिहासात सुवर्ण अक्षरांनी कोरले गेले आहे.

बिपिन चंद्र पाल.

 

बिपिन चंद्र पाल: भारतीय स्वातंत्र्य संग्रामातील एक महत्त्वाचे नेते

बिपिन चंद्र पाल हे भारतीय स्वातंत्र्य संग्रामातील एक प्रमुख नेते, राष्ट्रवादी, पत्रकार, लेखक आणि समाज सुधारक होते. त्यांना "भारतातील क्रांतिकारी विचारांचे जनक" म्हणूनही ओळखले जाते. "लाल-बाल-पाल" (लाला लाजपत राय, बाळ गंगाधर टिळक आणि बिपिन चंद्र पाल) या प्रसिद्ध त्रिकुटाचा ते एक भाग होते, ज्यांनी भारतीय राष्ट्रीय चळवळीत गरम दलाचे नेतृत्व केले आणि स्वातंत्र्याच्या लढ्याला एक नवी दिशा दिली.

जन्म आणि सुरुवातीचे जीवन

 * बिपिन चंद्र पाल यांचा जन्म ७ नोव्हेंबर १८५८ रोजी सिलहट (आता बांगलादेशात) येथील पोइल गावात एका श्रीमंत कायस्थ कुटुंबात झाला.

 * त्यांच्या वडिलांचे नाव रामचंद्र पाल होते, जे एक फारसी विद्वान आणि छोटे जमीनदार होते.

 * त्यांनी आपले सुरुवातीचे शिक्षण घरीच फारसी भाषेत घेतले.

 * नंतर त्यांनी कलकत्ता येथील प्रेसिडेन्सी कॉलेजमध्ये प्रवेश घेतला, पण आपले शिक्षण पूर्ण करू शकले नाहीत.

योगदान आणि विचारधारा

 * राजकीय जीवन: बिपिन चंद्र पाल यांनी १८८६ मध्ये भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेसमध्ये सामील होऊन आपल्या राजकीय जीवनाची सुरुवात केली. सुरुवातीला ते उदारमतवादी विचारांचे समर्थक होते, परंतु नंतर ब्रिटिश धोरणांच्या दडपशाहीमुळे ते कट्टर राष्ट्रवादी बनले.

 * क्रांतिकारी विचार: त्यांनी स्वदेशी, बहिष्कार आणि राष्ट्रीय शिक्षण यांसारख्या क्रांतिकारी विचारांना प्रोत्साहन दिले. ते पूर्ण स्वराज्याचे कट्टर समर्थक होते.

 * "लाल-बाल-पाल" त्रिकूट: त्यांनी लाला लाजपत राय आणि बाळ गंगाधर टिळक यांच्यासोबत "लाल-बाल-पाल" या त्रिकुटाचा भाग म्हणून भारतीय स्वातंत्र्य चळवळीत महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावली.

 * बंग-भंग आंदोलन (१९०५): १९०५ च्या बंगाल फाळणीच्या विरोधात त्यांनी महत्त्वाची भूमिका बजावली आणि आपल्या विचारांनी आंदोलनाला नवी दिशा दिली.

 * लेखक आणि पत्रकार: बिपिन चंद्र पाल एक कुशल लेखक आणि उत्कृष्ट वक्ते होते. त्यांनी 'न्यू इंडिया', 'वंदे मातरम', 'द डेमोक्रेट', 'द इंडिपेंडेंट' आणि 'स्वराज' यासह अनेक वृत्तपत्रे आणि मासिकांचे संपादन केले. त्यांनी आपल्या लेखणीतून आणि भाषणातून देशवासियांमध्ये सामाजिक जागृती आणि राष्ट्रवादी भावना जागृत केली.

 * समाज सुधारक: त्यांनी समाजात रूढ असलेल्या जातिभेदाचा विरोध केला आणि विधवा पुनर्विवाहाला पाठिंबा दिला. ते महिला शिक्षणाचे देखील प्रबल समर्थक होते.

 * गांधीजींशी मतभेद: बिपिन चंद्र पाल हे महात्मा गांधींच्या अहिंसावाद आणि आध्यात्मिक राजकारणाचे विरोधक होते. गांधीजींची चरखा-नीती आणि असहकार चळवळ वास्तववादी राजकारणापासून दूर आहे असे त्यांना वाटत होते. गांधीजी किंवा गांधीवादावर टीका करण्याचे धाडस करणारे ते पहिले व्यक्ती होते.

निधन

बिपिन चंद्र पाल यांचे निधन २० मे १९३२ रोजी कलकत्ता (आता कोलकाता) येथे झाले.

बिपिन चंद्र पाल यांनी आपले संपूर्ण जीवन भारतमातेच्या सेवेसाठी समर्पित केले. त्यांच्या क्रांतिकारी विचारांनी आणि निर्भीड पत्रकारितेने ब्रिटिश राजवटीचा पाया हादरवून टाकला आणि भारतीय स्वातंत्र्य चळवळीत त्यांनी महत्त्वपूर्ण योगदान दिले.

चंद्रशेखर आजाद

चंद्रशेखर आजाद एक भारतीय क्रांतिकारी थे, जिन्होंने भारत के स्वतंत्रता संग्राम में महत्वपूर्ण भूमिका निभाई। उनका पूरा नाम चंद्रशेखर सीताराम तिवारी था।

प्रारंभिक जीवन:

 * उनका जन्म 23 जुलाई 1906 को मध्य प्रदेश के झाबुआ जिले के भाबरा गाँव में हुआ था।

 * उनके पिता का नाम सीताराम तिवारी और माता का नाम जगरानी देवी था।

 * उनकी प्रारंभिक शिक्षा भाबरा में हुई और बाद में उन्होंने वाराणसी के काशी विद्यापीठ में संस्कृत का अध्ययन किया।

क्रांतिकारी गतिविधियाँ:

 * चंद्रशेखर आजाद हिंदुस्तान सोशलिस्ट रिपब्लिकन एसोसिएशन (HSRA) के एक प्रमुख सदस्य थे।

 * उन्होंने काकोरी कांड और लाला लाजपत राय की हत्या के प्रतिशोध में जॉन सॉन्डर्स की हत्या में महत्वपूर्ण भूमिका निभाई।

 * उन्होंने भगत सिंह, सुखदेव और राजगुरु के साथ मिलकर ब्रिटिश सरकार के खिलाफ कई क्रांतिकारी गतिविधियों में भाग लिया।

 * आजाद ने संकल्प लिया था कि वह कभी भी ब्रिटिश पुलिस के हाथों जीवित नहीं पकड़े जाएंगे।

शहादत:

 * 27 फरवरी 1931 को, इलाहाबाद के अल्फ्रेड पार्क में पुलिस के साथ मुठभेड़ में चंद्रशेखर आजाद शहीद हो गए।

 * उन्होंने अपनी प्रतिज्ञा को पूरा करते हुए, अंतिम गोली खुद को मारकर अपनी जान दे दी।

 * आजाद का बलिदान भारतीय युवाओं के लिए प्रेरणा का स्रोत बना हुआ है।

चंद्रशेखर आजाद का जीवन और बलिदान भारत के स्वतंत्रता संग्राम का एक महत्वपूर्ण अध्याय है।