रामकृष्ण खत्री..

                                                 

                 *रामकृष्ण खत्री*

               (भारतीय क्रांतिकारी)

              *जन्म : 3 मार्च 1902*

        (चिखली, बुलढाणा, महाराष्ट्र)

        *मृत्यु : 18 अक्टूबर 1996*

           (लखनऊ, उत्तर प्रदेश)

पिता : शिवलाल चोपड़ा

माता : कृष्णाबाई

नागरिकता : भारतीय

उपनाम : गोविन्द प्रकाश, नरेन्द्र, गंगाराम

आन्दोलन: भारतीय स्वतन्त्रता संग्राम

प्रमुख संगठन: हिन्दुस्तान रिपब्लिकन ऐसोसिएशन

प्रसिद्धि : स्वतंत्रता सेनानी

संबंधित लेख : रामप्रसाद बिस्मिल, काकोरी काण्ड

अन्य जानकारी : रामकृष्ण खत्री हिन्दी, मराठी, गुरुमुखी तथा अंग्रेज़ी के अच्छे जानकार थे। उन्होंने 'शहीदों की छाया में' शीर्षक से एक पुस्तक भी लिखी थी, जो नागपुर से प्रकाशित हुई थी।

               रामकृष्ण खत्री भारत के एक प्रमुख क्रान्तिकारी थे। उन्होंने हिन्दुस्तान प्रजातन्त्र संघ का विस्तार मध्य भारत और महाराष्ट्र में किया था। उन्हें काकोरी काण्ड में १० वर्ष के कठोर कारावास की सजा दी गयी।

         हिन्दी, मराठी, गुरुमुखी तथा अंग्रेजी के अच्छे जानकार खत्री ने शहीदों की छाया में शीर्षक से एक पुस्तक भी लिखी थी जो नागपुर से प्रकाशित हुई थी। स्वतन्त्र भारत में उन्होंने भारत सरकार से मिलकर स्वतन्त्रता संग्राम के सेनानियों की सहायता के लिये कई योजनायें भी बनवायीं। काकोरी काण्ड की अर्द्धशती पूर्ण होने पर उन्होंने काकोरी शहीद स्मृति के नाम से एक ग्रन्थ भी प्रकाशित किया था। लखनऊ से बीस मील दूर स्थित काकोरी शहीद स्मारक के निर्माण में भी उनकी महत्वपूर्ण भूमिका रही।

💁🏻‍♂ *संक्षिप्त जीवनी*

              रामकृष्ण खत्री का जन्म ३ मार्च १९०२ को ब्रिटिश राज में वर्तमान महाराष्ट्र के जिला बुलढाना बरार के चिखली गाँव में हुआ। उनके पिता का नाम शिवलाल चोपड़ा व माँ का नाम कृष्णाबाई था। छात्र जीवन में लोकमान्य बाल गंगाधर तिलक के व्याख्यान से प्रभावित होकर उन्होंने साधु समाज को संगठित करने का संकल्प किया और उदासीन मण्डल के नाम से एक संस्था बना ली। इस संस्था में उन्हें महन्त गोविन्द प्रकाश के नाम से लोग जानते थे। क्रान्तिकारियों के सम्पर्क में आकर उन्होंने स्वेच्छा से हिन्दुस्तान रिपब्लिकन ऐसोसिएशन के संगठन का दायित्व स्वीकार किया। मराठी भाषा के अच्छे जानकार होने के नाते राम प्रसाद 'बिस्मिल' ने उन्हें उत्तर प्रदेश से हटाकर मध्य प्रदेश भेज दिया। व्यवस्था के अनुसार उन्हें संघ का विस्तारक बनाया गया था।

              काकोरी काण्ड के पश्चात् जब पूरे हिन्दुस्तान से गिरफ़्तारियाँ हुईं तो रामकृष्ण खत्री को पूना में पुलिस ने धर दबोचा और लखनऊ जेल में लाकर अन्य क्रान्तिकारियों के साथ उन पर भी मुकदमा चला। तमाम साक्ष्यों के आधार पर उन पर मध्य भारत और महाराष्ट्र में हिन्दुस्तान प्रजातन्त्र संघ के विस्तार का आरोप सिद्ध हुआ और उन्हें दस वर्ष की सजा हुई।

                पूरी सजा काटकर जेल से छूटे तो पहले राजकुमार सिन्हा के घर का प्रबन्ध करने में जुट गये फिर योगेश चन्द्र चटर्जी की रिहाई के लिये प्रयास किया। उसके बाद सभी राजनीतिक कैदियों को जेल से छुड़ाने के लिये आन्दोलन किया। काकोरी स्थित काकोरी शहीद स्मारक रामकृष्ण खत्री और प्रेमकृष्ण खन्ना के संयुक्त प्रयासों से ही बन सका।

        १७, १८, १९ दिसम्बर १९७७ को लखनऊ में काकोरी शहीद अर्द्धशताब्दी समारोह, २७, २८ फरबरी १९८१ को इलाहाबाद में शहीद चन्द्रशेखर आज़ाद बलिदान अर्द्धशताब्दी समारोह तथा २२,२३ मार्च १९८१ को नई दिल्ली में शहीद भगतसिंह सुखदेव राजगुरु के बलिदान के अर्द्धशताब्दी समारोह में रामकृष्ण खत्री की उल्लेखनीय भूमिका रही!

            उनके पाँच पुत्र हुए प्रताप, अरुण, उदय, स्वप्न और आलोक। लखनऊ में कैसरबाग की मशहूर मेंहदी बिल्डिंग के २ नम्बर मकान में अपने तीसरे पुत्र उदय खत्री के साथ उन्होंने अपने जीवन की अन्तिम बेला तक निवास किया। लखनऊ में ही १८ अक्टूबर १९९६ को ९४ वर्ष की आयु में उनका देहावसान हुआ।

        राम प्रसाद ‘बिस्मिल’ ने उनके साथी, अशफाकुल्ला खान, ठाकुर रोशनसिंह,सचिंद्रनाथ बख्शी, राम कृष्ण खत्री और 14 अन्य लोगों ने वह गाना लिखा जो स्वतंत्रता युग के सबसे ज्यादा मशहूर गीतों में से एक बन गया उसकी कुछ पंक्तियां इस प्रकार है:

“इसी रंग में रँग के शिवा ने माँ का बन्धन खोला,

यही रंग हल्दीघाटी में था प्रताप ने घोला;

नव बसन्त में भारत के हित वीरों का यह टोला,

किस मस्ती से पहन के निकला यह बासन्ती चोला।

मेरा रँग दे बसन्ती चोला….

हो मेरा रँग दे बसन्ती चोला!”

✍ *लेखन एवं प्रकाशन*

                  रामकृष्ण खत्री ने एक पुस्तक स्वयं लिखी और एक ग्रन्थ का प्रकाशन किया। उन दोनों कृतियों का ब्यौरा इस प्रकार है:

शहीदों की छाया में: लेखक - रामकृष्ण खत्री, विश्वभारती प्रकाशन नागपुर से १९८३ में प्रकाशित हुई। इसका विमोचन १० सितम्बर १९८४ को इन्दिरा गान्धी ने किया।

काकोरी शहीद स्मृति: सम्पादक - डॉ. भगवान दास माहौर। खत्री द्वारा प्रकाशित इस ग्रन्थ का विमोचन १९७८ में नीलम संजीव रेड्डी ने नई दिल्ली में किया।

🪔  *निधन*                                                                                     १८ अक्टूबर १९९६ को ९४ वर्ष की आयु में उनका देहान्त हुआ।                  

           

 

         

पेरियार ई.व्ही. रामसामी नायकर..

   *पेरियार ई.व्ही. रामसामी नायकर*

         (तमीळ समाजसुधारक)

      *जन्म : १७ सप्टेंबर १८७९*

        (जन्मस्थळ : ईरोड)

     *मृत्यूची तारीख: २४ डिसेंबर, १९७३*

                 (वेल्लोर)

     *दफन केले: २५ डिसेंबर १९७३,* 

     पेरियार मेमोरियल, चेन्नई

पक्ष: जस्टीस पार्टी

      पेरियार इरोड वेंकट नायकर रामसामी  हे विज्ञान बोध आणि तर्क विषयाचे क्रांतीकारी विचारक होते. त्यांनी समाजातील अस्पृश्य, पीडित, व्यक्तींना सन्मानाने जगण्याचा व समान अधिकार मिळाविण्याचा मार्ग दाखवला. पेरियार एकमेव असे क्रांतीकारक होते की त्यांनी दक्षिण भारतातील राजकारणामधुन ब्राम्हणवादाला सुरूंग लावला आणि समाज व्यवस्था बळकट केली तसेच तमिळनाडूच्या राजकारणात ब्राह्मणेत्तर समाजाला वर्तमान इतिहासातील राजकारणात बरोबरीने बसवले. तामिळनाडू राज्यात आज पण पेरियार रामसामी यांच्या विचारांचा प्रभाव दिसून येतो. पेरियार यांनी तत्कालीन मद्रास प्रांतात जस्टीस पार्टीची स्थापना केली.

♨️ *काशी येथिल प्रसंग*

सन 1904 मध्ये पेरियार यांनी काशीला भेट दिली.ज्याने त्यांचं आयुष्य फार बदलून गेलं. भूक लागल्यावर ते तेथील निःशुल्क भोजनाची व्यवस्था करण्यात आलेल्या कक्षात गेले. तिथे गेल्यावर त्यांना समजलं की, ते भोजन फक्त ब्राह्मणांसाठी आहे. परंतु त्यांनी भोजन मिळविण्यासाठी खुप प्रयत्न केला. पण ब्राह्मणांनी त्यांना धक्के देऊन बाहेर काढलं, त्यांना अपमानित केलं. ज्यामुळं ते रूढीवादी हिंदुत्वाचे कट्टर विरोधी बनले. त्यानंतर त्यांनी कोणत्याही धर्माचा स्वीकार नाही केला, आणि त्यामुळे ते आजीवन नास्तिक राहीले.

⛲ *वायकोम सत्याग्रह*

केरळ आणि उर्वरित भारतातील प्रचलित जातीव्यवस्थेनुसार, निम्न जातीच्या हिंदूंना मंदिरात प्रवेश नाकारला गेला. केरळमध्ये, त्यांना मंदिरांकडे जाणा-या रस्त्यांवर चालण्याची परवानगी नाकारण्यात आली. (1956 मध्ये केरळ राज्याची स्थापना झाली; पूर्वी हे मलबार (उत्तर केरळ), कोचीन आणि त्रावणकोर राज्यांमध्ये व्यापकपणे विभागले गेले होते). 1923  मध्ये काँग्रेस पक्षाच्या काकीनाडा बैठकीत के. के. माधवन यांनी केरळमधील निराश जातींमधील भेदभाव दर्शविणारा अहवाल सादर केला. त्या सत्राने अस्पृश्यतेविरूद्धच्या हालचालींना प्रोत्साहन देण्याचा निर्णय घेतला. केरळमध्ये या प्रदेशात अस्पृश्यतेच्या विरोधात लढा देण्यासाठी वेगवेगळ्या जातींच्या लोकांची समिती बनविली गेली. के केल्पन यांच्या अध्यक्षतेखाली समिती होती; बाकीचे सदस्य टीके माधवन, वलयुधा मेनन, कुरुर नीलाकांतन नंबूदिरीपाद आणि टीआर कृष्णस्वामी अय्यर होते.  मार्च 1924 रोजी या चळवळीस प्रारंभ झाला. वैकोम महादेव मंदिराच्या बाहेरील बाजूस एक बोर्ड होता ज्यामध्ये अवतार (निम्न जाती) प्रवेश करण्यास मनाई होती. सत्याग्रही तिघांच्या तुकड्यात मंदिरात प्रवेश करण्यासाठी गेले. पोलिसांनी त्यांचा प्रतिकार केला आणि त्यांना अटक केली. गांधीजी, चटंपी स्वामीकल आणि श्री नारायण गुरू यांनी या आंदोलनाला पाठिंबा दर्शविला. या चळवळीला अखिल भारतीयत्व प्राप्त झाले आणि दूरदूर पासून पाठिंबा मिळाला. सत्याग्रह्यांना अन्न पुरवण्यासाठी स्वयंपाकघर बसवून पंजाबचे अकाल लोक पाठिंबा देतात. ख्रिश्चन आणि मुस्लिम नेते देखील समर्थनासाठी पुढे आले. गांधीजींनी हे आंदोलन रद्दबातल केले पाहिजे. गांधीजींच्या सल्ल्यानुसार एप्रिल 1924 मध्ये हे आंदोलन तात्पुरते मागे घेण्यात आले. जाती-हिंदूंशी चर्चा अयशस्वी झाल्यानंतर नेत्यांनी आंदोलन पुन्हा सुरू केले. नेते टीके माधवन आणि केपी केसावा मेनन यांना अटक करण्यात आली. आपला पाठिंबा देण्यासाठी इ.व्ही. रामास्वामी (पेरियार) तामिळनाडूहून आले होते. त्यांना अटक करण्यात आली.  ऑक्टोबर 1924 रोजी सवर्णांच्या समूहाने (अग्रेषित जातींनी) मिरवणुकीत मोर्चा काढला आणि मंदिरात प्रवेश करण्यासाठी त्रावणकोरच्या रीजेंट महारानी सेतुलक्ष्मीबाई यांच्याकडे एक निवेदन सादर केले. गांधीजींनी एजंट महारानींशीही भेट घेतली. सवर्णांच्या या मिरवणुकीचे नेतृत्व मन्नाथ पद्मनाभन नायर यांनी केले. नोव्हेंबर 1924 मध्ये जेव्हा मिरवणूक तिरुअनंतपुरम येथे पोहोचली तेव्हा वैकोम येथे सुमारे कांसह ही संख्या जवळपास पर्यंत वाढली.

फेब्रुवारी 1924मध्ये त्यांनी मंदिरात प्रवेश मिळवण्यासाठी 'केरळपर्यतनम' सुरू करण्याचा निर्णय घेतला आणि जाती-धर्माची पर्वा न करता प्रत्येक हिंदूंसाठी सार्वजनिक रस्ते वापरण्याचा अधिकारही त्यांनी घेतला. त्यानंतर केरळ राज्यातील त्रावणकोरमधील छोटेसे शहर वैकोममध्ये मंदिर परिसरात व त्याच्या आसपास अस्पृश्यतेचे कठोर कायदे होते. दलितांना , ज्यांना हरिजन म्हणूनही ओळखले जाते, त्यांना आजूबाजूच्या जवळच्या रस्त्यावर प्रवेश करण्याची परवानगी नव्हती आणि मंदिरात जाण्यापर्यंत आत जाऊ दिले नाही. जातीविरोधी भावना वाढत होती आणि 1924 मध्ये वैकोम यांना संघटित सत्याग्रहासाठी योग्य जागा म्हणून निवडले गेले . त्यांच्या मार्गदर्शनाखाली सर्व जातींना मंदिरात प्रवेश मिळावा या उद्देशाने यापूर्वीच एक चळवळ सुरू झाली होती. अशा प्रकारे आंदोलन आणि निदर्शने झाली. 14 एप्रिल रोजी पेरियार आणि त्यांची पत्नी नगम्म वायकॉम येथे दाखल झाले. त्यांना त्वरित अटक करण्यात आली आणि सहभागासाठी तुरुंगात टाकले गेले. गांधींनी गैर-केरळवादी आणि बिगर-हिंदूंनी भाग घेण्यास आक्षेप घेतल्यानंतरही पेरियार आणि त्यांचे अनुयायी आंदोलन मागे न घेईपर्यंत या आंदोलनाला पाठिंबा देत राहिले. सत्याग्रहात भाग घेतलेल्या त्याच्या अनुयायांनी त्यांना दिलेली वैकोम वीरान ही पदवी त्यांना मिळाली. वैकोम सत्याग्रह ज्या प्रकारे नोंदविला गेला आहे त्याद्वारे संबंधित आयोजकांच्या प्रतिमेस एक संकेत मिळतो. गांधी आणि आंबेडकर, अ स्टडी इन लीडरशिप या शीर्षकाच्या लेखात एलेनोर झेलियट यांनी 'वैकोम सत्याग्रह' साकारला आहे, या घटनेसंदर्भात मंदिरातील अधिका-यांशी गांधींनी केलेल्या वाटाघाटीचा समावेश आहे. याव्यतिरिक्त, ई.व्ही. रामासामी विचारांचे संपादक असे म्हणतात की ब्राह्मणांनी हेतुपुरस्सर ई.वी. रामासामी यांच्या सहभागाविषयीच्या बातम्या दडपल्या. यंग इंडिया या अग्रगण्य काँग्रेसच्या नियतकालिकात वायकॉमवरील आपल्या विस्तृत अहवालात ई.व्ही. रामासामीचा उल्लेख कधीच आढळत नाही.

केरळ आणि उर्वरित भारतातील प्रचलित जातीव्यवस्थेनुसार, निम्न जातीच्या हिंदूंना मंदिरात प्रवेश नाकारला गेला. केरळमध्ये, त्यांना मंदिरांकडे जाणा-या रस्त्यांवर चालण्याची परवानगी नाकारण्यात आली. 1956 मध्ये केरळ राज्याची स्थापना झाली; पूर्वी हे मलबार (उत्तर केरळ), कोचीन आणि त्रावणकोर राज्यांमध्ये व्यापकपणे विभागले गेले होते).  1923 मध्ये काँग्रेस पक्षाच्या काकीनाडा बैठकीत के. के. माधवन यांनी केरळमधील निराश जातींमधील भेदभाव दर्शविणारा अहवाल सादर केला. त्या सत्राने अस्पृश्यतेविरूद्धच्या हालचालींना प्रोत्साहन देण्याचा निर्णय घेतला.

केरळमध्ये या प्रदेशात अस्पृश्यतेच्या विरोधात लढा देण्यासाठी वेगवेगळ्या जातींच्या लोकांची समिती बनविली गेली. टी के माधवन, वलयुधा मेनन, कुरुर नीलाकांतन नंबूदिरीपाद आणि टीआर कृष्णस्वामी अय्यर यांनी बनविलेले के. फेब्रुवारी 1924 मध्ये त्यांनी मंदिरात प्रवेश मिळवण्यासाठी 'केरळपर्यतनम' सुरू करण्याचा निर्णय घेतला आणि जाती-धर्माची पर्वा न करता प्रत्येक हिंदूंसाठी सार्वजनिक रस्ते वापरण्याचा अधिकारही त्यांनी घेतला.

🪔 *निधन*

पेरियार यांचे २४ डिसेंबर १९७३ रोजी निधन झाले.